Harry Geels: De verwarring tussen kapitalisme en corporatocratie

1 augustus 2023

Door Harry Geels

Rond de term ‘kapitalisme’ bestaat een grote Babylonische spraakverwarring, die er onder meer toe leidt dat het kapitalisme overal de schuld van krijgt. Vandaar een poging om orde te scheppen in de chaos, langs de lijnen van de moraliteit en die van de macht van de markt, bedrijven en de staat.

Populaire boeken ‘Less is More’ van Jason Hickel en ‘Doughnut Economics’ van Kate Raworth bevatten een litanie van aanvallen op het kapitalisme. Het zou aanzetten tot de vernietiging van de planeet en het vergroten van ongelijkheid. Nuances ontbreken hierbij. Er wordt niet duidelijk gemaakt dat er verschillende vormen van kapitalisme zijn. Ook ontbreekt het bewijs dat de andere systemen, respectievelijk degrowth en het ‘donut’-systeem, betere resultaten zullen leveren, om over potentieel problematische neveneffecten, bijvoorbeeld van schulden, maar te zwijgen.

Ik ben vaker in de bres gesprongen voor het kapitalisme, recent nog als systeem dat de klimaattransitie kan versnellen. Onder het motto ‘de kracht van een boodschap zit in de herhaling’ kies ik er nu voor om de vele grijstinten van het kapitalisme te schetsen. Wie op het internet zoekt naar ‘types of capitalism’, komt al snel uit op websites die meerdere vormen van kapitalisme beschrijven. Nooit wordt er echter een visueel overzicht gegeven, met gradaties en onderlinge verhoudingen. Zonder direct het perfecte plaatje te willen leveren, wil ik die lacune deze keer graag opvullen.

Kapitalisme versus socialisme en communisme

Het kapitalisme wordt altijd geplaatst tegenover het socialisme en het communisme, systemen waarin collectief eigendom voorop staat. Het communisme gaat daarbij het verst. Daar wordt alles gecontroleerd door de staat. Deze systemen hebben gefaald in alle landen waar ze zijn toegepast. De bekendste voorbeelden hiervan zijn China en Rusland. China heeft inmiddels zijn toevlucht genomen tot staatskapitalisme, waarbij ieder bedrijf deels privaat is en deels in handen van de staat. Dit is eigenlijk geen echt ‘kapitalisme’, want uiteindelijk bepaalt de overheid alles.

Rusland is vervallen tot een vorm van oligarchisch ofwel handjeklap kapitalisme. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie kwamen bedrijven in handen van oligarchen. De bedrijven zijn tegenwoordig overigens weer grotendeels in handen van de staat. De staatsector groeide van 35% van het BBP in 2015 naar meer dan 70% nu. De oligarchen zijn slechts duurbetaalde stromannen, nauw verwant aan het bewind, in dit geval dat van Poetin. Dit criminele kapitalisme is ontstaan uit de anarchie die volgde op het communisme.

Oligarchisch kapitalisme kan zich ook ontwikkelen vanuit de meer pure vormen van kapitalisme. De VS worden soms als een oligarchie bestempeld, zoals voormalig minister van Arbeid en Democraat Robert Reich in dit filmpje uitlegt.

De vele vormen van het kapitalisme

In Figuur 1 worden de meest genoemde vormen van kapitalisme benoemd, van de puurste vorm, het laissez-faire kapitalisme (alles overlaten aan de vrije markt), links, tot aan het staatskapitalisme rechts. Hoewel sommige media oligarchieën en staatskapitalisme onder het kapitalisme scharen, is dat eigenlijk verwarrend. Ze staan veel te ver van het kapitalisme af. We kunnen beter van diffuse systemen spreken. Dat geldt ook voor ‘crony capitalism’, een mengvorm van ‘corporate, oligarchic & state capitalism’, waarin vriendjespolitiek tussen bedrijven en staat een dominante rol speelt.

Figuur 1: Verschillende economisch-maatschappelijke systemen

Dan is er ‘Corporate capitalism’, of ‘Corporatocracy’, ‘Corporate welfare state’ of ‘Corporate socialism’. Dit is een systeem met dominante bedrijven (vaak in de vorm van oligopolies), verwevenheid tussen de grote bedrijven en de overheid, gebrek aan onafhankelijkheid en (tegen)wichten, voortschrijdende juridisering en bureaucratisering (waar het midden- en kleinbedrijf onder lijdt) en aantasting van vrijheden en eigendomsrechten van burgers. Zoals toegelicht in de column Kapitalisme bestaat helemaal niet meer is dit nu volgens mij het meest dominante systeem.

Daarnaast zijn er nog twee systemen waarin de overheidsrol beperkt is tot het creëren van een gelijk speelveld tussen de grote en kleine bedrijven en waarin ondernemerschap en innovatie centraal staan (‘Entrepreneutrial capitalism’) en waarin de overheid een deel van de maatschappelijke taken als leger, politie en zorg voor zieken en ouderen op zich neemt (en daarvoor belastingen int) en zorgt voor wetten en regels voor eerlijke verhoudingen tussen consumenten en bedrijven en tussen eigenaars en medewerkers van bedrijven (‘Welfare capitalism’).

Nog meer grijstinten

Tot slot zijn er nog twee relatief nieuwe vormen van kapitalisme: ‘Stakeholder capitalism’ en ‘Woke capitalism’. Bij Stakeholder capitalism wordt gezorgd voor alle belanghebbenden. Niet alleen de aandeelhouders, maar ook de medewerkers, de klanten en de planeet. Logisch zou je zeggen, want zonder goede relaties daarmee te hebben kan een bedrijf niet overleven, maar men vond het blijkbaar toch nodig om deze vorm – als tegenhanger van het ‘Shareholder capitalism’ - te benoemen. ESG is een van de manieren om bedrijven tot het Stakeholder capitalism ‘om te vormen’.

Woke capitalism is een aan Stakeholder capitalism gelieerde vorm van kapitalisme. Hierbij ligt de nadruk op de sociaal-politieke standpunten en werkideeën van Generatie Z en Millennials. Er moet vooral aandacht zijn voor het klimaat, genderidentiteiten, flexibele werktijden, ‘safe spaces’ en persoonlijke ontwikkeling. Grote corporates zijn hiermee aan de slag gegaan, al dreigt hier ‘woke washing’, ofwel bedrijven die hier toch minder de daad bij het woord voegen, waarmee volgens Alan Jope, CEO Unilever, het vertrouwen in bedrijven kan afbrokkelen. Maar dat terzijde.

Tot slot

Dan is er nog de discussie over de moraliteit. In de echt duidelijke vormen van kapitalisme (aan de linkerkant van de figuur) bepaalt de markt alles. De markt is amoreel, wat net iets anders is dan immoreel. De markt ‘wil’ gewoon op een zo efficiënt mogelijk manier met schaarse middelen in de behoeften van de consumenten voorzien. In de andere vormen bepalen bedrijven en overheden tezamen wat goed en slecht is. In de systemen ter rechterzijde van de figuur domineren elitaire groepen respectievelijk de staat. Hier is, zoals gezegd, geen sprake meer van kapitalisme.

De vormen ter linkerzijde van het blokje ‘Corporate (welfare) capitalism’ zijn nog vormen die de term kapitalisme in de naam enigszins rechtvaardigen, al kunnen we discussiëren of Stakeholder en Woke capitalism geen vormen van ‘greenwashing’ van het kapitalisme zijn. Hoe dan ook, iemand die zomaar kapitalisme als schuldige aanwijst voor alle problemen in de wereld, moet eerst maar eens duidelijk maken welke vorm hij precies bedoelt en zich realiseren dat de meeste vormen eigenlijk de term kapitalisme helemaal niet verdienen.

Dit artikel bevat een persoonlijke opinie van Harry Geels. Hij is politiek ongebonden.

Meer columns van Harry Geels