Joeri de Wilde: Trek je niets aan van beschuldigingen van morele verhevenheid

13 februari 2024

Door Joeri de Wilde, Investment Strategist bij Triodos Investment Management

We zien de laatste tijd een groeiende allergie ontstaan voor zogenaamde ‘morele verhevenheid’ rondom duurzaamheid en inclusiviteit. De reflex is om dan maar in te schikken en de toon te matigen. Maar dit is funest voor een vlotte duurzame transitie.

Volgens Adam Smith (1723-1790), de grondlegger van de klassieke economie, zou het in een kapitalistisch systeem genoeg zijn wanneer iedere persoon slechts diens eigenbelang nastreeft. Via een ‘onzichtbare hand’ zouden al deze individuele beslissingen gezamenlijk de publieke zaak dienen. Dit klinkt mooi, maar nu de publieke zaak zo duidelijk op vele plekken het onderspit delft, is de vraag gerechtvaardigd wat er nog van deze theorie klopt.

Eigenbelang in ieders belang?

Eigenbelang is een lastig begrip. Twee personen in een identieke situatie kunnen allebei uit eigenbelang handelen en toch andere keuzes maken. Die keuzes zijn gebaseerd op hun waarden. In de psychologie reikt het waardenspectrum van intrinsiek tot extrinsiek.

Mensen met relatief sterke intrinsieke waarden hechten veel aan gemeenschapsgevoel, verbondenheid met vrienden en familie, en zelfontplooiing. Deze groep maakt zich eerder bezorgd over problemen die groter zijn dan zijzelf, zoals de klimaatcrisis.

Mensen met relatief sterke extrinsieke waarden zijn gevoeliger voor de perceptie van anderen en hechten daarom meer aan status, materiële rijkdom en macht. Deze mensen zijn vaker ongelukkig, zo blijkt uit onderzoek.

Het zou dus het algeheel belang én ieders eigenbelang dienen om intrinsieke waarden meer te ontwikkelen. Mensen zouden gelukkiger zijn en de planeet gezonder. Maar het versterken van intrinsieke waarden blijkt behoorlijk lastig in een maatschappij die de afgelopen decennia volledig neoliberaal is ingericht. Individualisering en verschraling van sociale voorzieningen legden de kiem voor sterk ontwikkelde extrinsieke waarden. En de verheerlijking van rijkdom en bezit binnen de populaire cultuur gaf een extra zetje in de verkeerde richting.

Waardenoorlog als opium voor het volk

De groep met relatief sterk ontwikkelde intrinsieke waarden is dus klein. Hun zorgen groeien nu steeds duidelijker wordt dat we met ons huidige systeem tegen de grenzen van onze planeet aanlopen. De urgentie die vanuit de wetenschap spreekt, noopt deze groep tot activisme. Met een duidelijk doel: waarden versterken namelijk wanneer je mensen herhaaldelijk aan een boodschap blootstelt. Activisme vormt zo dus een bedreiging voor de dominantie van extrinsieke waarden.  

Het is niet moeilijk te bedenken wie er het meest te verliezen hebben bij dit activisme: de weinige echte ‘winnaars’ van ons huidige systeem. Dit systeem is namelijk verworden tot een plutocratie, waarin de allerrijksten het voor het zeggen hebben, zo stelt ook Financial Times-columnist Martin Wolf, voormalige pleitbezorger van het neoliberale, kapitalistische systeem. Een groot deel van het volk stemt volgens hem niet in hun economische eigenbelang, maar in het belang van deze allerrijksten. Dat komt weer door de dominantie van extrinsieke waarden, waardoor veel mensen stemmen op de materiële winnaars in de samenleving, met het oog op hun geambieerde financiële positie, niet hun daadwerkelijke.

Deze ‘winnaars’ willen natuurlijk niet dat dit verandert en zullen daarom de invloed van activisme willen temperen. De oplossing: de groepen op basis van hun waarden tegen elkaar opzetten, wat Wolf bestempelt als de ‘plutocratische variant op identiteitspolitiek’. Als mensen met extrinsieke waarden maar geïrriteerd genoeg raken over de ‘morele verhevenheid’ van de ander, blokkeren ze automatisch de inhoud van elke activistische boodschap. En de intrinsieke groep gaat twijfelen aan de effectiviteit van het activisme.

De kracht van herhaling

Moet het inderdaad een onsje minder, om zo meer mensen te bereiken en hun allergiezone te vermijden? Dat is koren op de molen van de verdedigers van de status quo, want de kans is groot dat de onderwerpen dan helemaal van de radar verdwijnen. De kracht van activisme schuilt juist in het herhaaldelijk vangen van de aandacht. Meegaan in het frame van morele verhevenheid zal enkel tot vertraging leiden van de broodnodige versterking van intrinsieke waarden en daarmee tot verder uitstel van de duurzame transitie.