Harry Geels: Huidige systeem is eerder socialistisch dan kapitalistisch

5 december 2023

Door Harry Geels

Regelmatig krijgt het kapitalisme – vaak onderbouwd met bedenkelijke diagrammen – de schuld van alle crises. We hebben echter sinds jaar en dag aantoonbaar meer een socialistische dan een kapitalistische maatschappij.

Op sociale media zie ik regelmatig de afbeelding bij Figuur 1 (of varianten daarop) voorbijkomen. Daarin wordt het kapitalisme als de wortel van alle kwaad gepresenteerd: de klimaatcrisis, sociale en economische ongelijkheid, de problemen op de huizenmarkt en ga zo maar door. Zelfs de democratie zou door het kapitalisme onder druk staan. Dit soort soms heel creatieve diagrammen zouden rechtstreeks uit het Communistisch Manifest kunnen komen. Ze kloppen echter niet om verschillende redenen.

Figuur 1: Kapitalisme als wortel van het kwaad

Wat is kapitalisme?

Het eerste probleem waar we met dergelijke plaatjes tegenaan lopen, is de definitie van het begrip kapitalisme. In de oorspronkelijke definitie staat een aantal belangrijke voorwaarden, bijvoorbeeld dat productiemiddelen in privaat eigendom zijn, dat bedrijven meerwaarde creëren onder competitieve marktomstandigheden, en dat er een hoge mate van juridische vrijheid is om over (productie)middelen te beschikken. Hoe vrijer markten kunnen functioneren, des te efficiënter en innovatiever een maatschappij wordt. De overheid is belangrijk, bijvoorbeeld om recht van eigendom te garanderen en markten competitief te houden.

In de loop der jaren is het kapitalisme veranderd, zoals hier mooi betoogd werd door Emeritus Hoogleraar Lex Hoogduin. Vooral sinds de jaren dertig van de vorige eeuw, toen keynesiaanse en neokeynesiaanse theorieën steeds meer voet aan de grond kregen. ‘De these daarbij was dat de overheid met monetair en budgettair beleid voor (herstel van) volledige werkgelegenheid kan en moet zorgen.’ Overheden en centrale banken zijn vanaf toen een veel grotere rol gaan spelen in het economische leven.

Eerder heb ik beweerd dat er mede hierdoor andere systemen zijn ontstaan. Tegenwoordig kennen we een diffuus systeem dat eerder corporatocratisch of oligarchisch is. Van het oorspronkelijke ‘laissez-faire’ kapitalisme zijn we ver afgedreven. Een wellicht nog toepasselijkere benaming van het huidige systeem is afkomstig van professor Arnoud Boot, die spreekt van ‘zonnebloemkapitalisme’, waarin iedereen (consumenten en bedrijven) als een zonnebloem naar de zon, ofwel de overheid, kijkt, om hen een bail-out te geven als er een crisis is.

Alternatieve zienswijze

Tijdens een lezing van de Amerikaanse econoom Brian Wesbury, die vorige week plaatsvond in Amsterdam, werd gesteld dat volgens het libertaire gedachtengoed de vrije markt wordt verlaten – en we in een socialistische wereld terechtkomen – als de overheid grosso modo 15-20% van het bbp gaat uitmaken. In Figuur 2 is, voor een selectie van tien landen, te zien dat de overheid, na een uitschieter in overheidsbestedingen in de Eerste Wereldoorlog, sinds de jaren dertig een steeds dominantere rol heeft gekregen, met de intrede van het (neo)keynesiaans denken.

Figuur 2: Overheidsuitgaven als % van het bbp

Bron: IMF (bewerkt)

Er zijn nadien twee perioden geweest waarin de overheid een stap terugdeed. Na de Tweede Wereldoorlog, toen vooral het bedrijfsleven de wederopbouw ter hand nam, en tijdens de jaren tachtig en negentig, toen Reagonomics – een beleid van vooral minder overheidsinmenging – dominant werd. Sinds de kredietcrisis neemt de overheid weer zwaar de regie ter hand. In veel ontwikkelde landen is de overheid zelfs groter dan 50% van het bpp. Als we het bankwezen (semi-overheid) meenemen, komen we ruim boven de 65% uit.

Zelfs als we de libertaire grens van maximaal 20% overheid in het bpp verdubbelen naar 40%, dan nog vallen bijna alle ontwikkelde economieën in de ‘socialistische zone’. Veel markten zijn (overheidsbeschermde) oligopolies. Veel bedrijven zijn ook (deels) in handen van de overheid, denk aan KLM, ABN AMRO, Gasunie, Havenbedrijf, Holland Casino. Als we al van kapitalisme kunnen spreken, dan wordt die omklemd, bijna doodgeknuffeld, door socialistisch denken. Het kapitalisme als oorzaak van alle problemen stellen is dan ook, netjes uitgedrukt, misleidend. Het is een drogreden van de onjuiste oorzaak-gevolg-relatie.

Kiezers op drift

Ik wilde, na twee voorbeschouwingen, eigenlijk niets meer over de verkiezingsuitslag zeggen, omdat ik verdrietig word van het ééndimensionale links-rechts denken. Er is opnieuw gebleken dat een groot deel van de kiezers op drift is geraakt, vooral ook de van origine socialistische kiezers. Dat is niet alleen in Nederland, maar in bijna alle westerse landen het geval. Veel mensen begrijpen (onbewust) niet dat er in een maatschappij waarin socialistisch denken een steeds dominantere rol heeft gekregen zoveel crises zijn. Want die zijn er inderdaad. De ongelijkheid is te groot en het klimaat verandert te snel.

Zoals zo vaak geschreven, moet er een nieuw systeem komen. En dat is niet een systeem met polarisatie, van kapitalisme versus socialisme, of growth versus degrowth. We moeten een diepgaandere analyse maken van wat er gebeurt. Zoals ik vorige week over de klimaatcrisis schreef: we moeten Voorbij growth of degrowth. Helaas is een oproep tot het zoeken naar grijstinten niet een boodschap die snel wordt opgepakt door het in de sociale media dominante binaire denken. Maar het er wel een waarnaar we zouden moeten luisteren.

 Dit artikel bevat een persoonlijke opinie van Harry Geels

Meer columns van Harry Geels