Dick Kamp: Risicomanagement en exponentiële risico's

20 februari 2024

Door Dick Kamp, Director Pension, Investment and Risk bij Milliman Pensioen

Dat de kans dat een risico zich voordoet klein is, betekent niet meteen dat ook de impact van het risico klein is. Exponentiële risico’s mogen nooit genegeerd worden.

Een klassiek verhaal is dat van de beloning die de uitvinder van het schaakspel vroeg aan de heerser. ‘Ach doe mij maar één rijstkorrel op het eerste veldje van het schaakspel en verdubbel dat steeds op het volgende veldje.’ U weet, zoveel rijst bestaat er niet op de wereld. Het liep in het verhaal dan ook niet goed af met de uitvinder van het schaakspel.

Het fenomeen hierachter, exponentiële groei, kom je in het dagelijks leven heel vaak tegen. Een simpel voorbeeld is de brandverzekering van je woning. Je betaalt een hele lage premie voor een enorm grote schade. De kans op schade is heel klein, maar als die zich voordoet, is de schade heel groot. Als je de kosten deelt met elkaar, dan is die dragelijk voor eenieder.

Bij de uitwerking van het risicomanagementraamwerk werk je continu met dit fenomeen. Immers, bij de inschatting van het risico wordt gekeken naar de kans en de impact. Bij een exponentiële kans is de impact fors. Dat maakt het in de praktijk lastig. Er spelen een aantal zaken. Herken je het risico? En herken je het ook indien de gebeurtenis bij dit risico zich daadwerkelijk voordoet? Is er een beheersmaatregel en is die ook daadwerkelijk effectief?

Het hele bouwwerk rondom beleggingen is hierop gebouwd. Immers, kansen en bedreigingen, positieve rendementen en negatieve rendementen, de volatiliteit daarvan en de correlaties tussen de instrumenten vormen de basis voor de beleggingsportefeuille. Het heeft ook tot gevolg dat pensioenfondsen langetermijnbeleggers zijn en in het uiterste geval zeer beperkt tactisch beleid voeren.

Maar het runnen van een pensioenfonds bestaat niet alleen uit beleggen en het managen van actuarieel-technische (zeg maar) kwantitatieve risico’s. Het gaat ook om ‘kwalitatieve’ risico’s. Deze zijn veel lastiger te ontdekken, te kwantificeren en te beheersen, maar kunnen existentiële gevolgen hebben.

Een willekeurig maar beroemd voorbeeld (buiten de sector) is de ontwikkeling van de Boeing 737Max. De korte versie van het verhaal is dat een strategisch besluit om nieuwe, zuinige motoren te hangen onder een oud vliegtuigontwerp in een extreem korte ontwikkeltermijn (vanwege de concurrentie) het leven van vele mensen heeft gekost en ook vele miljarden aan reparatiewerk. Een ogenschijnlijk eenvoudig (bestuurs)besluit in een (hiërarchische) organisatie zonder veel ruimte voor tegengeluid heeft voor een menselijke, financiële en reputationele tragedie gezorgd.

Wat leert dat bestuurders van pensioenfondsen? Een ongeluk zit in een klein hoekje en de gevolgen kunnen fors zijn. Het is zaak om een zodanige beheersing in de organisatie te hebben, dat een opkomend vuurtje snel wordt gedoofd. Hoe kan een pensioenfonds hier concreet vorm aan geven?

Ten eerste moet worden gekeken naar de governance en de bedrijfscultuur. Ongelukken zijn nooit helemaal te voorkomen. Het komt daarom neer op een zodanige organisatie van macht en tegenmacht, alertheid en vrijheid van signaleren en bediscussiëren, dat opkomende risico’s vroegtijdig gesignaleerd worden en beheersmaatregelen kunnen worden getroffen. Daarom zijn three lines of defence, diversiteit in besturen, deskundigheid bij besturen en bestuursbureau’s en aandacht voor een open cultuur zo belangrijk.

Ten tweede moet worden gekeken naar de processen en moet er een periodieke herijking van het risicoraamwerk plaatsvinden, bijvoorbeeld aan de hand van de risicoregisters. Daarnaast zijn ad hoc signalering en agendering van risico’s belangrijk om bewust stil te staan bij (externe) ontwikkelingen die een impact kunnen hebben op het fonds.

Kortom, beste bestuurder, exponentiële risico’s zijn een onontkoombaar onderdeel van het bestaan. Ze zijn nooit helemaal te voorkomen, maar bewust accepteren en beheersen kan wel en de tools daarvoor zijn reeds aanwezig. En wellicht is een continue open en kritische blik wel de belangrijkste daarvan.

Dit is de vijfentwintigste column in een serie over risicomanagement. De serie heeft tot doel de lezer te prikkelen om risicomanagement te beschouwen als een integraal onderdeel van het runnen van een pensioenfonds.

Meer columns van Dick Kamp