De forse renteverhogingen die tussen juli 2022 en september van dit jaar zijn doorgevoerd moeten nog hun volledige doorwerking in de economie krijgen. De mate waarin dat gebeurt verschilt sterk per euroland. Zo zijn Finse huishoudens rentegevoeliger dan Nederlandse huishoudens, die hun hypotheekrente veel langer hebben vaststaan.

Rentestijgingen ECB werken via financiële markten en banken door naar huishoudens en bedrijven

Om de inflatie te beteugelen heeft de ECB in veertien maanden tijd de beleidsrente snel en fors verhoogd tot 4%. De beleidsrente is de rente waartegen banken geld kunnen stallen bij de ECB. Renteaanpassingen hebben niet direct effect op economische activiteit en inflatie.

De beleidsrente werkt namelijk via financiële markten door in rentes die overheden, bedrijven en huishoudens betalen en ontvangen. Door de hogere rente wordt lenen duurder en sparen aantrekkelijker. Dit leidt ertoe dat huishoudens en bedrijven minder geld lenen en uitgeven, waardoor uiteindelijk de inflatie daalt. Dit proces noemen we ‘monetaire transmissie’. 

Door te bepalen tegen welke rente banken geld kunnen lenen, of stallen, stuurt de ECB de (korte) geldmarktrente, deze transmissie gaat dan ook relatief snel. Verwachtingen over toekomstig monetair beleid beïnvloeden ook middellange- en lange marktrentes. Rentes die banken vragen worden dan vervolgens weer op basis van deze marktrentes bepaald.

Gemiddeld genomen duurt het in het eurogebied zes maanden tot een jaar voordat de veranderingen in marktrentes grotendeels zijn doorgewerkt in de rentes op nieuwe bankleningen. Spaarrentes passen zich over het algemeen langzamer aan. 

De rente op nieuwe leningen in Nederland begon al in het voorjaar van 2022 op te lopen, enkele maanden voordat de ECB de rente voor het eerst verhoogde. Dit gold vooral voor leningen met een lange looptijd, zoals hypotheekleningen. Dit kwam doordat de aankoopprogramma’s werden gestopt en doordat marktpartijen al anticipeerden op de toekomstige renteverhogingen.

Vervolgens is ook de rente op nieuwe leningen met een kortere looptijd in korte tijd sterk gestegen. Door de hogere rente op nieuwe leningen is de vraag naar nieuwe leningen voor zowel huishoudens als bedrijven sterk afgenomen, zo geven Nederlandse banken aan in de Bank Lending Survey. Dit is precies het doel van de hogere beleidsrente van de ECB, omdat dan ook de investeringen afnemen, de oververhitte economie afkoelt en de inflatie daalt.  

Rente op bestaande leningen loopt langzaam op  

Hoewel de rente op nieuwe leningen dus al snel is gestegen, merkt niet iedereen gelijk de hogere rente. De rente op bestaande leningen is namelijk veelal vastgezet voor een periode, zowel door bedrijven als huishoudens. De gemiddelde rente op bestaande leningen loopt dus maar langzaam, op omdat maar een gedeelte gefinancierd wordt met de hogere rente. Het gedeelte van de leningen waarbij de rente langer vaststaat, krijgt pas te maken met een hogere rente als de rentevaste periode afloopt.

Hoe snel de hogere rente doorwerkt naar de economie hangt dus voor een deel af van hoe lang de rente op bestaande leningen vaststaat. Dit is heel wisselend per land. Zo hebben relatief veel Nederlandse huishoudens een hypotheek (60%), maar slechts  6% van de Nederlandse huishoudens met een bestaande hypotheek krijgt binnen 12 maanden te maken met een aanpassing van de rente.

Daarentegen heeft bijvoorbeeld 40% van de Finse huishoudens een hypotheek, maar daarvan krijgt 90% binnen 12 maanden te maken met een renteherziening. Daarmee zijn huishoudens in Finland dus rentegevoeliger. Desalniettemin merken huishoudens die een nieuwe hypotheek willen afsluiten, ook in Nederland, wel al snel de hogere rente.  

Hypotheken met een renteherziening binnen een jaar

Ook voor de investeringen van bedrijven speelt de mate van korte (of lange) termijn financiering een rol in de monetaire transmissie. In het eurogebied financieren bedrijven zich voor het grootste deel via banken, ongeveer 75%. Van deze bankleningen loopt 18% in de komende 12 maanden af en indien een nieuwe lening nodig is, krijgen deze bedrijven dus ook te maken met een hogere rente. Dit remt investeringen en de economie, en zo ook de inflatie.  

Volledige effect van hogere rentes op inflatie moet zich nog uitwijzen 

Doordat maar een deel van de huishoudens en bedrijven direct te maken krijgt met hogere rentes op bankleningen, kost het tijd voordat we renteverhogingen daadwerkelijk volledig voelen in onze economie.

Het totale effect van de meest recente renteverhogingen op de economie en de inflatie is nu dan ook nog niet te zien. Daarom kijkt de ECB in haar besluitvorming naar de inflatieverwachtingen op de middellangetermijn.

Op dit moment is de verwachting dat de transmissie naar de economie de komende periode verder doorzet en daarom heeft de ECB besloten om in oktober de renteverhogingen te pauzeren.