Han Dieperink: Volatiliteit als de laatste bron van alpha
Han Dieperink: Volatiliteit als de laatste bron van alpha
Door Han Dieperink, geschreven op persoonlijke titel
Financiële markten vertonen de laatste jaren een gedrag dat de traditionele beleggingsleer op losse schroeven zet. Waar volatiliteit vroeger een voorspelbare hartslag had met regelmatige cycli, zien we nu steeds meer een bipolair patroon dat professionals dwingt hun hele risicoperceptie te heroverwegen.
Deze verschuiving is geen tijdelijk fenomeen, maar een structurele transformatie die de kern van succesvol beleggen raakt. Financiële markten reageren tegenwoordig in crisissituaties extremer dan ooit tevoren, terwijl volatiliteit in 'normale' periodes kunstmatig wordt gedrukt. Deze dichotomie creëert een nieuwe realiteit waarin traditionele risicomodellen falen en nieuwe strategieën vereist zijn. De implicaties reiken veel verder dan kortetermijnhandel. Ze raken de fundamenten van portefeuilleconstructie, risicomanagement en rendementsverwachtingen.
Het verkeerde risicobegrip
De grootste misvatting in moderne beleggingen betreft de definitie van risico zelf. Volatiliteit wordt door de meeste investeerders als het primaire risico beschouwd, maar dit is een fundamentele denkfout die kostbaar kan uitpakken. Het echte risico voor beleggers is niet dat een aandeel vandaag 5% daalt en morgen 3% stijgt – dit zijn tijdelijke bewegingen die over langere periodes uitgemiddeld worden en onderdeel vormen van normale marktfunctionering.
Het werkelijke risico is permanent verlies van koopkracht: het onvermogen om over tien of twintig jaar méér te kunnen kopen met het beschikbare kapitaal dan vandaag mogelijk is. Deze fundamentele bedreiging wordt vaak over het hoofd gezien door beleggers die obsessief focussen op kortetermijnfluctuaties. Daarentegen garandeert contant geld verlies van koopkracht door inflatie. Bij een gemiddelde inflatie van 2,5% halveert de waarde van spaargeld elke 28 jaar – een mathematische zekerheid die veel beangstigender is dan enige koersschommeling.
Deze verkeerde risicoperceptie leidt tot suboptimale beslissingen waarbij beleggers vluchten naar schijnveilige instrumenten die gegarandeerd waarde vernietigen, terwijl ze de instrumenten mijden die historisch gezien koopkracht hebben behouden en hebben uitgebreid. Volatiliteit is niet langer de vijand, maar een potentiële bondgenoot van de langetermijnbelegger.
Volatiliteit als exclusieve bron van alpha
In de financiële theorie wordt alpha gedefinieerd als het rendement boven de markt – het surplus dat actieve beleggers kunnen behalen door superieure selectie, timing of strategie. In een hypothetisch perfect efficiënte markt zou alpha niet bestaan, omdat alle beschikbare informatie onmiddellijk en accuraat in prijzen zou worden verwerkt. Elke investeerder zou identieke, risico-aangepaste rendementen behalen.
Maar volatiliteit doorbreekt deze theoretische efficiëntie en creëert systematische kansen voor degenen die deze begrijpen en benutten. Zonder koersschommelingen zouden alle beleggers inderdaad identieke rendementen behalen, beperkt tot de natuurlijke groei van de onderliggende economie. Volatiliteit maakt het cruciale verschil tussen gemiddelde en uitstekende resultaten mogelijk door koop- en verkoopkansen te creëren die fundamenteel gescheiden zijn van intrinsieke waarde.
Deze dynamiek wordt exponentieel versterkt in de huidige marktomgeving. Extreme koersbewegingen zijn geen anomalieën meer die gecorrigeerd worden – ze zijn de nieuwe realiteit waarin systematische kansen ontstaan voor beleggers die bewegingen kunnen interpreteren en benutten. Volatiliteit biedt de mogelijkheid om laag te kopen en hoog te verkopen, wat de absolute essentie vormt van succesvol beleggen en in moderne markten de enige resterende bron is van structurele alpha.
De drie motoren van moderne volatiliteit
1) Social media: van geruchten naar koersexplosies
De grootste verandering in moderne markten komt van de democratisering van informatie en de organisatie van retailbeleggers via social media-platforms. Platforms zoals Reddit, Twitter en TikTok hebben een voorheen gefragmenteerde groep kleine investeerders getransformeerd tot een gecoördineerde kracht die traditionele institutionele spelers regelmatig verrast en soms vernietigt.
Het GameStop-fenomeen van 2021 illustreert deze transformatieve macht op dramatische wijze. Een gemeenschap van voornamelijk jonge beleggers op Reddit's WallStreetBets mobiliseerde binnen dagen miljoenen mensen om een zwaar 'geshort' aandeel massaal te kopen. Het resultaat was ongekend: GameStop steeg 1.500% in twee weken tijd, waarbij grote hedgefondsen miljarden verloren. Dit was geen resultaat van fundamentele analyse, superieure informatie of traditionele waarderingsmodellen, maar van collectieve actie gecoördineerd via memes, viral posts en sociale druk.
Deze ontwikkeling heeft de machtsbalans in markten permanent verschoven. Social media kunnen binnen uren sentiment doen omslaan en massale kapitaalstromen genereren die volkomen losstaan van traditionele waarderingsmetrieken. Corona was de eerste echte social media pandemie, waarbij angst en optimisme zich viraal verspreidden en marktreacties versterkten die zonder digitale amplificatie veel beperkter zouden zijn geweest.
Ook geopolitieke ontwikkelingen krijgen door social media een veel directere en extremere impact op markten. Tweets van politieke leiders, viral video's van conflictgebieden, of trending hashtags kunnen binnen minuten miljarden aan marktwaarde vernietigen of creëren. Deze democratisering van marktbeïnvloeding maakt volatiliteit onvoorspelbaarder maar ook exploiteerbaar voor degenen die sociale media sentiment kunnen lezen en anticiperen.
2) Passief indexbeleggen: de blinde kapitaalstroom
De tweede fundamentele factor is de explosieve groei van passief beleggen, een trend die de natuurlijke prijsvorming in markten structureel heeft verstoord. Indexfondsen en ETF's beheren inmiddels biljoenen wereldwijd, met een dagelijkse instroom die vaak tientallen miljarden bedraagt. Deze fondsen opereren volgens een simpel mechanisme: ze kopen aandelen puur omdat deze in een index staan, volledig ongeacht prijs, kwaliteit, waardering of fundamentele analyse.
Dit mechanisme creëert een systematische vertekening waarbij populaire indexcomponenten kunstmatig worden opgewaardeerd. Als Apple 7% van de S&P 500 index vormt, dan krijgt Apple automatisch 7% van elke nieuwe dollar die naar een S&P 500 indexfonds stroomt, ongeacht of het aandeel goedkoop, duur, of zelfs fundamenteel gezond is. Deze mechanische kapitaalstromen verstoren de natuurlijke prijsvorming die traditioneel gebaseerd was op individuele bedrijfsanalyse en relatieve waardering.
In normale marktomstandigheden dempt dit mechanisme volatiliteit doordat er altijd een systematische 'buyer of last resort' aanwezig is. Indexfondsen blijven kopen zolang er instroom is, wat prijzen stabiliseert en extreme bewegingen beperkt. Maar tijdens crisissituaties werkt dit mechanisme averechts en versterkt het bewegingen dramatisch.
De coronacrash van maart 2020 demonstreerde dit effect op ongekende schaal. Wanneer beleggers massaal geld uit indexfondsen terugtrekken, moeten deze fondsen blind verkopen om liquiditeit te verstrekken, volledig ongeacht of individuele componenten inmiddels historisch goedkoop zijn geworden. Binnen vier weken liet de markt de grootste daling ooit zien, gedreven door automatische verkopen van indexfondsen die reageerden op paniekerige beleggers.
Het resultaat was absurd: bedrijven zoals Microsoft en Apple – met sterke balansen, groeiende winsten en solide toekomstperspectieven – daalden even hard als kwakkelende luchtvaartmaatschappijen en cruisemaatschappijen die direct getroffen waren door lockdownmaatregelen. Deze verkopen creëerden historische koopkansen voor beleggers die fundamentele waarde konden onderscheiden van mechanische marktbewegingen.
3) Algoritmisch handelen: emoties op de snelweg
De derde transformerende factor is de dominantie van algoritmisch handelen, waarbij computers autonoom transacties uitvoeren op basis van voorprogrammeerde regels, kunstmatige intelligentie en machine learning algoritmes. Deze systemen voeren inmiddels ongeveer 80% van alle handelstransacties uit en kunnen in milliseconden reageren op marktbewegingen, nieuwsberichten of technische signalen.
In stabiele marktomstandigheden zorgen deze algoritmes voor verhoogde efficiëntie door bid-ask spreads te verkleinen, liquiditeit te verstrekken en kleine prijsinefficiënties onmiddellijk te corrigeren. Ze functioneren als een soort marktsmering die transactiekosten verlaagt en prijsvorming verfijnt. Maar in tijden van stress of onzekerheid versterken deze systemen bewegingen dramatisch door een watervaleffect waarbij algoritmes reageren op andere algoritmes zonder fundamentele overwegingen.
De flash crash van 6 mei 2010 blijft het meest extreme voorbeeld van dit mechanisme. Binnen slechts 36 minuten verdween bijna 10% van de totale waarde van de Amerikaanse aandelenmarkt. De trigger was een relatief kleine verkoopopdracht die een lawine aan algoritmische reacties veroorzaakte. Computers verkochten omdat andere computers verkochten, in een zichzelf versterkende cyclus zonder enige relatie tot fundamentele bedrijfswaarde of economische realiteit.
Modern algoritmisch handelen is nog complexer geworden door de integratie van kunstmatige intelligentie. Nieuwe AI-systemen analyseren niet alleen traditionele prijsdata en volume, maar ook nieuwsstroom, social media-sentiment, satellietbeelden van parkeerplaatsen bij winkelcentra, creditcardtransacties en zelfs weerspatronen. Deze technologische evolutie maakt markten nog reactiever op externe prikkels en vergroot de kans op extreme bewegingen die volledig losstaan van traditionele fundamentele analyse.
De paradox van moderne marktefficiëntie
Deze drie factoren creëren een fascinerende paradox die de kern raakt van moderne markttheorie. Enerzijds zijn markten informationeel efficiënter dan in enig ander moment in de geschiedenis. Nieuws verspreidt zich voortdurend over de hele wereld, economische data zijn binnen seconden beschikbaar voor elke investeerder, algoritmes detecteren en corrigeren kleine inefficiënties binnen milliseconden, en social media zorgen voor ongekende transparantie in bedrijfscommunicatie.
Deze informationele efficiëntie zou theoretisch moeten leiden tot stabielere, voorspelbaardere markten waarin prijzen nauwkeurig intrinsieke waarde reflecteren. Maar de realiteit is het tegenovergestelde. Markten zijn emotioneel volatieler dan ooit tevoren. Social media versterken en amplificeren sentiment tot extreme proporties, passieve geldstromen negeren volledig waardering en fundamentele analyse, en machines versterken bewegingen zonder onderscheid te maken tussen paniek en realiteit.
Deze paradox verklaart waarom traditionele alpha-bronnen systematisch verdwijnen terwijl volatiliteit de laatste structurele bron van meerrendement blijft. Informatievoordelen die vroeger institutionele beleggers bevoordeelden, worden binnen seconden genivelleerd door algoritmes en sociale media. Transactiekosten zijn naar bijna nul gedaald, waardoor kostenvoordelen verdwijnen. Zelfs superieure analyse wordt snel geïmiteerd en arbitrage weggenomen door snellere systemen.
Maar volatiliteit blijft, omdat het voortkomt uit de menselijke en mechanische reacties op informatie, niet uit de informatie zelf. Zolang markten bestaan uit mensen en machines die emotioneel, irrationeel of mechanisch reageren op gebeurtenissen, zullen er periodes zijn van extreme over- en onderwaardering die kansen bieden voor geduldige, contraire beleggers.
Buffett's volatiliteitsvoordeel
Warren Buffett's Berkshire Hathaway vormt misschien wel de beste empirische validatie van volatiliteit als bron van structurele alpha. Berkshire behaalde consistent zijn beste relatieve resultaten tijdens de meest volatiele en chaotische marktperiodes in de moderne financiële geschiedenis.
Tijdens de oliecrisis van 1973-74, toen markten daalden door geopolitieke onzekerheid en energieschaarste, kon Buffett aandelen kopen van uitstekende bedrijven tegen historisch lage waarderingen. De crash van 1987, die binnen één dag 22% van de marktwaarde wegvaagde, bood vergelijkbare kansen. De dotcom-implosie van 2000-2002 liet Buffett profiteren van de extreem irrationele waarderingen die ontstonden toen technologieaandelen zonder winst voor honderden keren de omzet verhandelden.
De financiële crisis van 2008-2009 was misschien wel Buffett's grootste triomf in het benutten van extreme volatiliteit. Terwijl andere investeerders in paniek verkochten en liquiditeit hamsteren, investeerde Berkshire miljarden in bedrijven zoals Goldman Sachs, General Electric en Bank of America tegen voorwaarden die in normale tijden ondenkbaar zouden zijn geweest. Deze investeringen leverden over de volgende jaren tientallen miljarden aan winst op.
Buffett's strategie illustreert het kernprincipe: ‘Be greedy when others are fearful, and fearful when others are greedy.’ Deze tijdloze wijsheid krijgt in hypervolatiele moderne markten nieuwe relevantie en urgentie. Extreme bewegingen creëren extreme kansen, maar alleen voor beleggers die psychologisch en financieel voorbereid zijn om tegen de stroom in te handelen.
Conclusie: De laatste alpha
In een wereld waar traditionele informatievoordelen binnen seconden nivelleren, transactiekosten de nul naderen, en algoritmes elke kleine inefficiëntie onmiddellijk arbitrageren, blijft volatiliteit de laatste bron van structureel meerrendement. Deze realiteit vereist een fundamentele verandering in denken over risico, waarbij bewegingen worden geherinterpreteerd van bedreiging naar opportuniteit.
Voor professionele beleggers die dit nieuwe paradigma omarmen, ontstaan ongekende kansen in sterk gecorreleerde markten die extreme bewegingen produceren met systematische regelmaat. Het verslaan van volatiliteit vergt discipline, geduld, liquiditeit en een lange termijnperspectief – maar de hyperreactieve markten van vandaag belonen deze eigenschappen rijkelijker dan enig ander moment in de financiële geschiedenis.
De vraag is niet meer of extreme volatiliteit zal toenemen – dat is een mathematische zekerheid gegeven de onderliggende drivers. De vraag is of toekomstige beleggers de moed, discipline en strategische flexibiliteit hebben om bewegingen te omarmen in plaats van te vrezen. In extreme koersschommelingen ligt de laatste structurele alpha verborgen, wachtend op degenen die begrijpen dat in de moderne wereld volatiliteit niet langer een bijproduct is van markten, maar hun primaire karakteristiek.
De beleggers die deze transitie succesvol navigeren, zullen niet alleen overleven in de nieuwe volatiele realiteit – ze zullen er floreren door te profiteren van de angst, paniek en mechanische bewegingen van anderen. In een wereld vol onzekerheid is dit misschien wel de enige zekerheid die rest: volatiliteit is permanent, en daarmee een permanente bron van alpha voor degenen die weten hoe ermee om te gaan.