Column Andy Langenkamp: Europa – Go big or go extinct

7 april 2020

In het filmspektakel Edge of Tomorrow legt Tom Cruise keer op keer het loodje in zijn strijd tegen buitenaardse wezens. Maar telkens als hij sneuvelt, komt hij in een tijdlus terecht en belandt hij steeds opnieuw in hetzelfde gevecht. Elke keer leert hij weer nieuwe skills, tot hij uiteindelijk wint.

Een invasie van buitenaardse wezens, of van zeemonsters zoals in de kaskraker Pacific Rim, is onwaarschijnlijk. Maar ook Europa lijkt gevangen in een tijdlus waarin telkens dezelfde zorgen terugkeren als in de afgelopen jaren: lage productiviteitsgroei, schuldenbergen, nationalisme en deglobalisering. Terwijl Tom Cruise zich perfectioneerde, is het nog maar de vraag of we in Europa snel structurele hervor mingen zullen zien die de productiviteit opschroeven, de schulden aanpakken en de samenwerking aanzwengelen.

Politicoloog Ivan Krastev ziet een verschuiving van een republiek van burgers naar een republiek van fans. Van Reagans ‘vertrouw, maar verifi eer’ naar ‘aanschouw en bewonder’. Het vermogen en de wil om kritisch te zijn op de eigen politicus of de eigen partij verdwijnen, met alle gevolgen van dien voor de kwaliteit van bestuur.

De politiek beïnvloedt steeds sterker de economie, omdat toenemende ongelijkheid de maatschappelijke spanningen vergroot en politici de druk voelen om op te treden door onder meer hogere winstbelastingen te heffen en economische machtsposities op bijvoorbeeld technologiegebied aan te pakken.

Europa zit tussen twee vuren, met China aan de ene kant en de overmacht van Amerikaanse bedrijven als Amazon aan de andere kant. Overheden zullen steeds meer doen om hun eigen nationale kampioenen overeind te houden dan wel op te zetten. Industriepolitiek wordt weer hip.

Europa etaleert veel ambitie, maar samenwerking wordt bemoeilijkt door de nationale politiek. Menig land heeft een zwakke (minderheids)regering en het zijn vaak de zwarte schapen waar leiders wel stevig aan de touwtjes trekken, zoals Polen en Hongarije.

Sowieso staat de internationale samenwerking onder druk. Verdragen sneuvelen, multilaterale organisaties haperen en zowel conservatieven als progressieven plaatsen kanttekeningen bij globalisering. Ze worden daarbij naar de flanken getrokken door populisten, wat het moeilijker maakt om tot compromissen te komen.

In Edge of Tomorrow zegt Cruise’s metgezel op een gegeven moment ’What do we do now?’ Zijn antwoord: ’I don’t know. We’ve never gotten this far.’ Westerse economieën bevinden zich eveneens op onontgonnen terrein.

Centrale banken hebben gigantisch opgeblazen balansen en de rentes staan op historisch lage niveaus. Monetair beleid blijft ruim, ook al is de werkloosheid laag en liggen schulden op recordhoogtes. Tegelijkertijd vergrijst het Westen snel. Hierop zijn pensioen- en zorgstelsels niet berekend, zeker niet als de mondiale groei wordt geraakt door verdere politieke onrust. Hong Kong laat zien hoe desastreus politieke instabiliteit kan uitpakken. In Latijns-Amerika dreigt een verloren decennium.

Naast de impact van protesten stijgen de spanningen tussen autoritaire landen en het Westen. De handelsoorlog mag dan wel tot bedaren zijn gebracht, de economische ontkoppeling zet door als onderdeel van de geopolitieke strijd tussen Amerika en China en tussen autoritaire regimes en het Westen.

Als economische en politieke tegenwind aanwakkert, biedt fiscale stimulering – waarvoor overheden langzaam warmlopen – maar tijdelijk soelaas: schuldenbergen worden alleen maar verder opgehoogd en onderliggende problemen worden onvoldoende aangepakt.

Eén ding staat als een paal boven water: door eigengereid Amerikaans optreden en Chinese assertiviteit blijven kleinere machten moeilijker overeind. In een wereld met reuzen moeten Europese landen hun samenwerking intensiveren met de ondertitel van Pacific Rim in het achterhoofd: Go big or go extinct.