Harry Geels: Fnuikend links-rechts frame schier onuitroeibaar
Door Harry Geels
Het politieke debat blijft gevangen in een verouderd links-rechts frame. Dit simplistische etiket verdoezelt de werkelijke verschillen, versterkt polarisatie en geeft een onvolledig beeld van de Nederlandse politiek.
De verkiezingen komen er weer aan, wat altijd veel discussie oplevert. Het politieke landschap wordt daarbij hardnekkig opgedeeld in linkse en rechtse partijen. Door de polarisatie worden genuanceerde ‘rechtse’ mensen snel weggezet als “extreemrechts”. Een niet nader genoemde columnist noemt ‘rechtse’ mensen ook “domrechts”, omdat alleen domme mensen ‘rechts’ zouden zijn. En milde ‘linkse’ mensen zijn ook al snel “extreemlinks”. Mensen in het midden worden vaak gezien als “lafaards”.
Twee redenen waarom het frame niet klopt
Een van de gevolgen van het fnuikende links-rechts frame is dat het tegenwoordig polariserend werkt. En dat terwijl het frame zelf niet eens meer klopt. Ten eerste zijn er meerdere dimensies waarlangs we politieke stromingen kunnen meten. Zoals onderstaande figuur laat zien, zijn vooral deze twee dimensies relevant: partijen richten zich ofwel vooral op eigen normen, waarden en cultuur (meer nationalistische partijen) of leunen meer op supranationale organisaties met een globalistische agenda.
Figuur: Politieke stromingen
De tweede dimensie betreft een continuüm met aan de uiterste linkerkant een maatschappij die volledig door de overheid wordt bepaald, en aan de uiterste rechterkant een maatschappij waarin de overheid een zo beperkt mogelijke rol speelt. Zeg maar het communisme versus een volledig vrije, liberale staat. De PVV zit in het linkerbovenkwadrant. Als er per se een frame opgeplakt moet worden, is de PVV links (huurbeperkingen, prijsplafond energie, geen marktwerking in de zorg, et cetera).
De tweede complicatie van het links-rechts frame betreft veranderende opvattingen als gevolg van wereldgebeurtenissen. Nieuwe crises zoals oorlogen, pandemieën, ongelijkheid en klimaatverandering zetten politieke stromingen aan om hun bakens te verzetten, hun visies bij te stellen en andere belangen te behartigen. Vroeger zette bijvoorbeeld ‘links’ zich af tegen (overheids)instituties; tegenwoordig worden deze gezien als machten waarmee de socialistische agenda kan worden gerealiseerd.
Vijf hypothesen voor het hardnekkig blijven bestaan van het links-rechts frame
Waarom blijven veel commentatoren de labels links-rechts of extreemlinks-extreemrechts gebruiken, terwijl een minder polariserend debat baat zou hebben bij het benoemen van partijen op basis van hun stroming, bijvoorbeeld globalistisch-liberaal D66 of progressief christendemocratisch CU? Overigens, als we om praktische redenen toch de links-rechts-indeling nodig hebben, bijvoorbeeld bij het opdelen van de Tweede Kamer, zou ik ervoor kiezen om de partijen uit de linker kwadranten als ‘links’ te typeren.
Grofweg zijn er vijf hypothesen te formuleren waarom het links-rechts frame hardnekkig blijft:
- Cognitieve eenvoud: Mensen houden ervan om binair, ééndimensionaal, te denken. In twee dimensies denken is voor velen een intellectuele uitdaging.
- Media-aandacht: Media zetten het links-rechts frame in om aandacht te trekken. Een genuanceerde indeling is minder sensationeel en levert minder kliks op.
- Opvoeding en onderwijs: Als we worden opgevoed en opgeleid binnen het links-rechts frame, is het lastig hiervan los te komen. Om het frame te doorbreken, zou educatie moeten veranderen.
- Emotionele drijfveren: Politiek is meer identiteitsgedreven dan gebaseerd op de regels van de logica. Labels als ‘extreemlinks’ en ‘extreemrechts’ activeren ‘tribal instincts’, waardoor mensen zich in kampen kunnen verschuilen.
- Effect van herhaling: Het links-rechts frame wordt zeer vaak gebruikt, waardoor mensen de neiging hebben het voor normaal of waar te houden. Een bekende quote, die vaak (zonder betrouwbare bron) wordt toegeschreven aan Joseph Goebbels, luidt: “Als je de leugen maar vaak genoeg herhaalt, gaan mensen het uiteindelijk geloven.” In de theorie van ‘cognitive biases’ wordt dit ook wel het ‘illusory truth effect’ genoemd, waarvan advertenties en propaganda gebruikmaken.
Tot slot
Alle hypothesen overziend zal het niet gemakkelijk zijn het links-rechts frame te doorbreken. Maar laten we stapjes zetten. Als we echt een minder gepolariseerd debat willen, moeten media, onderwijs en politici af van simplistische labels als ‘extreemlinks’ of ‘extreemrechts’ en overstappen op een meerlagige indeling. Het is tijd om het politieke landschap in twee dimensies te begrijpen: de mate van macht van de overheid én oriëntatie op nationale of supranationale waarden.
Dit artikel bevat een persoonlijke opinie van Harry Geels