Thijs Jochems: De energietransitie - van democratie naar Xi-cratie?

30 september 2022

Energie is dé bron van onze welvaart. Voor de huidige en zeker voor de volgende generaties is het noodzakelijk dat energie duurzaam wordt. De energietransitie heeft echter meer gevolgen dan die welke we van onze politici horen. Transparantie is een noodzakelijke voorwaarde voor een democratisch proces. Waar zouden beleggers rekening mee moeten houden als het gaat om de energietransitie?
 
Door Thijs Jochems, Adviseur en Private Investor

TNO definieert het begrip ‘duurzame energietransitie’ als de overgang naar een CO₂-vrij energiesysteem. Scenario-analyses van TNO laten zien dat de elektrificatie van het energiegebruik in Nederland zal leiden tot een stijging van 100 TWh (1 TeraWatt hour = 1000 miljard watt) nu naar 300 tot 500 TWh in 2050. Om duurzame elektrificatie van onze energiehuishouding mogelijk te maken, zijn enorme investeringen in de infrastructuur nodig. En dat geldt zelfs voor Nederland, een land dat al vooroploopt in de infrastructuur voor elektriciteit.

De huidige windmolenparken en elektrisch aangedreven automobielen werken op zogeheten permanente magneten. Voor de productie daarvan zijn zeldzame aardmetalen nodig. De hoeveelheden die we nodig hebben voor de transitie naar duurzame energie, gaan echter de huidige en voorzienbare productiecapaciteit te boven. De winning en de productie ervan zijn ook nog eens uiterst schadelijk voor het milieu. Volgens Wil VanLoh, Oprichter en Chief Executive Officer van Quantum Energy Partners, een grote ontwikkelaar van fossiele brandstoffen en hernieuwbare energie, zal de (westerse) wereld niet in staat zijn om de voor de energietransitie benodigde grondstoffen te produceren. Ook aan nietzeldzame, maar voor de energietransitie noodzakelijke metalen als staal, koper, lithium en kobalt zal een tekort zijn. De komende decennia zullen we voor onze energievoorziening dus nog grotendeels afhankelijk blijven van fossiele brandstoffen. En Quantum Energy Partners staat niet alleen wat betreft de vrees dat de duurzaamheidsdoelstellingen onrealistisch zijn.

China dominant op de markt voor zeldzame aardmetalen

Het International Energy Agency (IEA) wijst er in zijn rapport ‘Net Zero by 2050’ op dat de Europese doelstelling – waarbij in 2035 het aanbod van nieuwe auto’s volledig elektrisch moet zijn – een verkooptoename impliceert van 1800%. Er is volgens de IEA echter slechts lithium beschikbaar voor een opschaling naar 300%. Ook het Joint Research Centre (JRC) van de Europese Commissie komt tot soortgelijke conclusies. Deze instelling publiceerde in 2020 een rapport over de wereldwijde behoefte aan zeldzame aardmetalen, onder meer voor de elektrificatie van ons energiesysteem.

Het JRC stelt dat een ‘High Demand Scenario’ onherroepelijk leidt tot een tekort aan een aantal van die zeldzame aardmetalen. Dat heeft niet alleen gevolgen voor de mate waarin we duurzame energie kunnen produceren, maar tevens voor sectoren als IT- en communicatietechnologie. Volgens het JRC is het overgrote deel van de vraag naar zeldzame aardmetalen niet afkomstig uit de duurzame energiesector, maar uit de hoek van de IT- en communicatiesector. Daarmee worden zeldzame aardmetalen van levensbelang. Niet alleen voor de energietransitie, maar ook voor het voortbestaan van onze gedigitaliseerde samenleving. Dit leidt ons gelijk naar een ander probleem dat met de energietransitie en zeldzame aardmetalen samenhangt.

In 2021 vond de wereldwijde productie van geraffineerde zeldzame aardmetalen voor circa 85% plaats in China. Al sinds midden jaren negentig heeft China een langetermijnstrategie ontwikkeld om de wereldwijde markt voor zeldzame aardmetalen én de toegevoegde waardeketen erna te monopoliseren. In 2010 kreeg de wereld al een voorproefje van de implicaties van die dominante positie toen China opeens de prijs van zeldzame aardmetalen met honderden procenten verhoogde. Voor de EU was dat destijds de reden om een strategisch beleid te formuleren met als doel de ongewenste afhankelijkheid van China te verminderen. Ruim tien jaar later is er echter nog niets veranderd in die afhankelijkheidspositie. Behalve dan dat China nu zelf een sterk groeiende behoefte aan zeldzame aardmetalen heeft vanwege een versnelling in de verduurzaming van haar eigen economie.

De invloed van het uitfaseren van fossiele brandstoffen

Hoe de vraag naar zeldzame aardmetalen zich gaat ontwikkelen, is afhankelijk van het tijdspad waarmee we fossiele brandstoffen door duurzame energie kunnen vervangen en van de ontwikkeling van alternatieve oplossingen. In dat laatste zit gelukkig beweging. Zo heeft Toyota net gepubliceerd dat het bedrijf een magneet voor elektrische FOTO: auto’s heeft ontwikkeld zonder zeldzame aardmetalen. Maar ook andere, voor de energietransitie noodzakelijke, niet-zeldzame metalen zoals palladium, worden voor zo’n 80% in autocratische landen geproduceerd. We hebben in de afgelopen decennia al vaker gezien dat autocratieën er niet voor terugdeinzen om die afhankelijkheidspositie als politiek machtsmiddel te gebruiken. De oliecrisis in de jaren zeventig en de huidige gascrisis in Europa zijn voorbeelden hiervan.

De rapporten en analyses die de laatste jaren over zeldzame metalen zijn gepubliceerd, laten zien dat de energietransitie niet kan plaatsvinden volgens het tijdspad dat de EU voor ogen heeft. Zelfs als we erin slagen om alternatieven te ontwikkelen voor zeldzame aardmetalen, moet nog maar blijken of we die technologische vernieuwingen ook voldoende snel schaalbaar kunnen maken tegen aanvaardbare kosten. De enige andere mogelijkheid die overblijft, is om energie duurder te maken en minder energie te gaan gebruiken. Energiearmoede, die in Nederland nu al zo’n 750.000 huishoudens treft, zal hiervan, en niet alleen in Nederland, een welvaartseffect zijn.

Het cruciale belang van transparantie

Transparantie en inzicht in de wetenschappelijk getoetste afwegingen over de keuzes die gemaakt moeten worden, zijn absoluut noodzakelijk om een maatschappelijk draagvlak te creëren voor de op handen zijnde energietransitie en het tijdspad waarop die plaats kan vinden. Maar juist aan die transparantie ontbreekt het nogal eens in ons politieke bestel. De wetgeving rondom corona is indicatief voor de gevolgen van het veelal ontbreken van strategisch beleid in de westerse landen.

Je hoeft geen wappie te zijn om je af te vragen hoe het nu eigenlijk zit met bijvoorbeeld ‘herd immunity’, waar de autoriteiten in de eerste maanden van de COVID-19-pandemie hun mond vol van hadden. Het was hierover in de laatste twaalf maanden angstvallig stil. Als het om langetermijndoelen gaat – en dan met name de uitvoering daarvan – zijn autocratieën ontegenzeggelijk in het voordeel. Veel van onze politici laten zich eerst en vooral leiden door de druk om de volgende verkiezingen te overleven. Dat lezen we ook in de biografie van Angela Merkel. Haar beslissing om kerncentrales te sluiten, lijkt overwegend ingegeven te zijn geweest door de dreigende winst van de Groenen in de destijds naderende deelstaatverkiezingen.

De impact van de energietransitie zal maatschappelijk vele malen groter zijn dan de impact van corona. Het is tijd dat we transparanter zijn over de mogelijkheden, keuzes en gevolgen van de energietransitie. Zo niet, dan vrees ik dat een clash tussen democratieën en autocratieën nog niet de ergste strijd zal zijn die ons te wachten staat. Veeleer zal het voortbestaan van ons eigen democratische stelsel op het spel staan. Een angstwekkend vooruitzicht.