Harry Geels: Democratie in het gedrang door COVID-19, euro en klimaat

Harry Geels: Democratie in het gedrang door COVID-19, euro en klimaat

Klimaatverandering Monetair beleid Politiek
Harry Geels

Door Harry Geels

Volgens de laatste gegevens van de EIU is de gemiddelde score voor de staat van de democratie in de wereld verder gedaald. In het Westen komt dit mede door de genomen maatregelen ter bestrijding van de COVID-19-uitbraak, maar ook het beleid ten aanzien van de euro en de klimaatcrisis staan regelmatig op gespannen voet met onze vrijheden en democratie. Er zijn drie redenen waarom er niet getornd mag worden aan onze vrijheid en democratie. Ze gaan wat mij betreft boven het bestrijden van welke crisis of het realiseren van welk ideaal dan ook.

Mijn column over het ondemocratische, wetsovertredende en marktverstorende het nieuwe Transmission Protection Instrument (TPI) dat de ECB wil invoeren, maakte veel reacties los. Eerder betoogde ik al dat de euro op gespannen voet staat met onze democratie. Door de weeffouten in de euro moet iedere systeemcrisis steeds weer opnieuw bestreden worden met maatregelen die zelden of nooit goed democratisch gelegitimeerd zijn. De invoering van de euro is ook nooit goed politiek beargumenteerd en is ons ‘overkomen’, zonder dat we erover hebben gestemd.

Wat betreft het klimaat woedt er eveneens een heftige discussie over wat nodig is om de doelstellingen van Parijs te halen. De ECB heeft een klimaatbeleid ontwikkeld, terwijl er vraagtekens zijn of dit bij het mandaat past. In een bijdrage getiteld Moeten we de democratie radicaal omgooien om het klimaat te redden? stelde chemicus en milieubeschermer James Lovelock dat de moderne democratie het grootste obstakel voor betekenisvolle klimaatactie is. Lovelock: ‘Om de opwarming van de aarde tegen te gaan, zouden we de democratie mogelijk op pauze moeten zetten’.

Vrijheid en democratie als obstakel?

Trouw onderzocht recent vanuit filosofisch perspectief de vraag of de democratie de aanpak van de klimaatcrisis in de weg staat. En cultuursocioloog Ruben Jacobs vroeg zich op Brainwash af of onze democratie is opgewassen tegen de klimaatcrisis. Barbara Baarsma, de CEO van Rabo Carbon Bank, liet recent het proefballonnetje van verhaalbare persoonlijke CO2-emissierechten op, iets dat we, hoe we het ook wenden of keren, de vrijheid aantast, omdat een bepaald instituut ons persoonlijke CO2-budget moet gaan bijhouden, of we dat nu willen of niet.

Dan de COVID-19-crisis. Het is ontegenzeggelijk dat de bestrijding van deze crisis met de lockdowns, mondkapjesplicht en uitsluiting van bepaalde sociale aangelegenheden zonder vaccinaties de persoonlijke vrijheid heeft aangetast. Dat was ook een van de redenen waarom de meeste westerse landen lagere scores hebben gekregen over de staat van hun democratie van de EIU, de Economist Intelligence Unit (EIU) van The Economist Group. De genomen maatregelen leken tijdelijk, maar lijken nu permanent ingebed te worden middels een nieuwe permanente COVID-19-wet. Zei Nobelprijswinnaar Milton Friedman ooit niet eens: ‘Niets is zo permanent als een tijdelijk overheidsprogramma’?

Drie redenen waarom vrijheid en democratie altijd voorop moeten staan

Er is de laatste jaren sprake van een afbrokkeling van de democratie en een inperking van vrijheden. Ik ben meerdere malen naar aanleiding van columns in discussie getreden over het democratische proces rond de euro (en het democratische tekort van de EU). Er zijn mensen die stellen dat ik daar niet zo moeilijk over moet doen. De euro zou een front kunnen vormen tegen de hegemonie van de Amerikaanse dollar en de opkomende macht van de Chinese renminbi. Een sterke EU zou nodig zijn als politiek tegenwicht tegen de VS, China en Rusland.

De argumentatie is eigenlijk dat het doel (in bovengenoemde gevallen de valutaire en politieke eenheid van Europa) de middelen (minder democratie) heiligt. Ook veel aanhangers van een snelle klimaattransitie en een kordate aanpak van pandemieën benadrukken liever de urgentie van te nemen maatregelen dan kernwaarden zoals vrijheid en democratie. Let wel, ook ik zie de waarde van het kordaat aanpakken van klimaatvervuiling en pandemieën. Maar wat we er ook aan doen, maatregelen mogen nooit en te nimmer leiden tot afbrokkeling van vrijheid en democratie. En wel om drie redenen.

1) Niemand heeft de wijsheid in pacht

In de afgelopen zes maanden heb ik twee boeken gelezen die, voor mij althans, een litanie van kapotgemaakte wetenschappelijke studies bevatten: De meeste mensen deugen van Rutger Bregman en Het begin van alles van David Graeber en David Wengrow. Kort door de bocht: veel van wat we dachten over de geschiedenis van de mensheid klopt niet. Wetenschappelijke studies waren zelfs ‘bedacht’ om een bepaalde maatschappelijke structuur of een bepaald mensbeeld te ‘creëren’. De boodschap: hoe mooi een ideaal ook onderbouwd is, vijftig jaar later kan het anders zijn.

In een van mijn favoriete boeken, Fooled by Randomness van Nassim Taleb, staat dat er twee soorten theorieën zijn: theorieën die reeds zijn ontkracht en theorieën die vroeg of laat zullen worden gefalsifieerd. En dat theorieën die niet kunnen worden getest geen theorieën zijn maar charlatanisme. Kortom, niemand heeft de wijsheid in pacht. Mijn stelling is dan ook dat niets het rechtvaardigt om waarden als vrijheid en democratie op te offeren, tenzij het acuut is, zoals een zware pandemie, natuurramp of oorlog, maar daarvoor is reeds in de wet voorzien: de noodtoestand.

2) De bekende glijdende schaal

De strijd voor vrijheid en democratie is een langdurig proces geweest en is eigenlijk nog steeds niet volledig gestreden. Veel landen in de wereld zijn immers nog niet eens democratieën. Niet zelden zijn oorlogen en revoluties nodig geweest om dat te bereiken. Het is daarom een schande dat de stand van de democratie in de wereld er de laatste jaren op achteruit gaat, ook in het westen.

De geschiedenis toont verder aan dat eenmaal genomen maatregelen tegen vrijheid en democratie niet snel weer ten positieve worden teruggedraaid. Het is de bekende glijdende schaal. Met alle macht moeten we voorkomen verder weg te glijden.

3) Landen die het hoogst scoren op vrijheid en democratie, hebben de gelukkigste samenlevingen

Landen die het hoogst scoren op de staat van de democratie, zoals de Scandinavische landen, behoren ook tot de gelukkigste. Onderzoek toont ook aan dat landen waar de vrijheid en democratie het best zijn ingebed in alle geledingen van de maatschappij, gemiddeld de hoogste economische groei hebben en de hoogste aandelenrendementen. Er zit een directe link tussen de hoogte van de welvaart en de mate van democratie. En hoe welvarender, des te hoger zaken als klimaat en gelijkheid op de agenda staan. Juist meer democratie gaat ons helpen.

Drie suggesties ter herstel van vrijheid en democratie

Het voert te ver om even een plan uit te schrijven hoe de afbrokkeling van vrijheid en democratie te herstellen. Maar toch, als schot voor de boeg, drie suggesties.

1) Vanaf nu geen enkele maatregel meer doorvoeren die de vrijheid en democratie tegengaat

De eerste spreekt voor zich: geen wetten of maatregelen meer nemen die tegen de fundamentele vrijheden en de democratie ingaan. Iedere nieuwe wet of maatregel moet ook zo worden beoordeeld. De vrijheden staan ook benoemd in de grondwet. Wellicht moeten we hier net als in Duitsland een constitutioneel hof hebben, dat wetten toetst aan de grondwet. Nu is dat de Raad van State (in theorie), maar dat is als adviesorgaan te zwak.

2) Onderzoek en implementatie van nieuwe democratische middelen

Ten tweede: een nieuw onafhankelijk onderzoek naar verbeteringen van onze democratie, bijvoorbeeld met burgerfora, referenda, gekozen burgermeesters, onafhankelijke benoemingen van bestuurders van overheids- en semi-overheidsinstellingen. Twee interessante vragen daarbij: waarom heeft Nederland een lagere score gekregen van de EIU en hoe kunnen we dit weer terugdraaien? En waarom werken referenda wél naar tevredenheid in landen als Zwitserland en Zweden, landen die beduidend hoger scoren op de staat van de democratie dan wij?

3) Herstel van de scheiding der machten

Tot slot schreef ik eerder over de scheiding der machten. In deze column omschrijf ik acht (schaduw)machten. Maar er zijn er eigenlijk nog twee: de wetenschap en de supranationale organisaties. In een goed werkende democratie zijn de machten gescheiden. Zoals betoogd in de bovengenoemde column loopt het in Nederland allemaal teveel door elkaar. Dat komt het machtsevenwicht en de democratie niet ten goede. Barbara Baarsma is daar een duidelijk voorbeeld van: wetenschapper, bankdirecteur en politiek verbonden. Dit is mogelijk een kernpunt van de maatschappelijke kritiek op haar plan.

Een ‘proefballonnetje’ als alternatief voor het plan van Baarsma: een referendum over CO2-heffing op vervuilende producten (en afschaffing van subsidies op vervuilende producten)?

Dit artikel bevat een pesoonlijke opinie van Harry Geels